Reakcja żałoby wg. Elisabeth Kubler-Ross (psychiatra i terapeuta śmiertelnie chorych pacjentów, potrafiła uporządkować w jakiś sposób wszystkie swoje obserwacje) składa się z etapów:
Oto 5 etapów żałoby:
- Zaprzeczenie: „Brak akceptacji sytuacji jaka ma miejsce…” niedowierzanie i szok może prowadzić do tzw. Fiksacji (zatrzymania) z powodu braku możliwości adaptacyjnych.
- Poczucie winy, gniew i bunt, pytania: „Dlaczego tak się stało, kto zawinił?”
- Targowanie się, składanie obietnic typu „coś za coś”. Pertraktacje i negocjacje mają na celu osiągnięcie iluzorycznego porozumienia z losem czy z Bogiem. Ponadto stanowią o regresywnym wierzeniu, że można cofnąć to, co nieodwracalne, jeśli spełni się daną obietnicę.
- Depresja, całkowity stan zwątpienia i brak motywacji do działania. Wyraża się żalem, smutkiem, uczuciem pustki i trudnej do akceptacji tęsknoty.
- Akceptacja, pogodzenie się i akceptacja stanu straty, powrót do normalnej codzienności życia. Czasami wyraża się uznaniem faktu tego co się wydarzyło, bez przyzwolenia na to.
[Kübler-Ross E.: Rozmowy o śmierci i umieraniu, 1979, Wyd. Media Rodzina]
Inne etapy żałoby wyróżniła Sanders (2001):
- Szok – rodzaj odrętwienia, naturalna izolacja mogąca łagodzić wybuch rozpaczy, objawia się: wewnętrznym zamętem, wzburzeniem, niedowierzaniem, dystansowaniem się oraz objawami wegetatywnymi;
- Uświadomienie sobie straty – etap prawdziwego żalu, objawiający się silną dezorganizacją emocjonalną (ujawnienie gniewu i poczucia winy), niepokojem, przewlekłym stresem;
- Chronienie siebie – okres wycofania się, „hibernacji”, osłabienia systemu odpornościowego, rozpaczy, izolacji. Objawy przypominają depresję ? są uzasadnione dużą utratą energii. Ważnym i pomocnym czynnikiem jest filozofia życiowa oparta na wierze w Boga;
- Powracanie do zdrowia – po wyjściu z etapu „hibernacji” i bierności następuje stopniowe przejmowanie kontroli nad własnym życiem. Objawia się to rezygnowaniem z dawnych ról, tworzeniem nowej tożsamości, przebaczaniem i zapominaniem, gojeniem się ran strat.
- Odnowa – zwana powrotem do codzienności – jest podjęciem próby odpowiedzialności za swoje własne szczęście, uczeniem się życia bez zmarłej osoby.
[Sanders C.: Jak przeżyć stratę dziecka. Powrót nadziei. GWP, Gdańsk 2001]
Nie każda żałoba przebiega według ww. schematów. Poszczególne etapy mogą się mieszać, występować w różnej kolejności, a niektóre mogą nie wystąpić w ogóle. Jest to dosyć uproszczony opis, ale występuje on najczęściej.
Nie powikłana żałoba jest normalną reakcją na śmierć ważnej osoby. Pełny syndrom depresyjny jest często normalną reakcją na taka stratę, obniżony nastrój, osłabiony apetyt, utrata masy ciała, bezsenność.
Nietypowymi objawami są: znacznie przedłużające się pogorszenie funkcjonowania, dominujące uczucie bezwartościowości, znaczne spowolnienie psychoruchowe.