Warstwa nr 4 – Rola płciowa
Rola płciowa to wszystko to, co robimy, by pokazać innym, że jesteśmy przedstawicielami tej a nie innej płci.
Termin „płeć psychologiczna” w latach 60. wprowadziła Sandra Lipsitz Bem – autorka teorii schematów płciowych (Gender Schema Theory). Teoria ta koncentruje się na wyjaśnieniu procesu kształtowania się cech psychicznych związanych z płcią zgodnie ze społecznymi definicjami kobiecości i męskości. Kobiecość i męskość traktowano głównie jako dwa końce jednego kontinuum. Uznawano, że jednostka może być albo męska, albo kobieca. Sandra L. Bem odrzuciła założenie o dychotomii ról seksualnych i przyjęła założenie, że kobiecość i męskość stanowią dwa oddzielne wymiary osobowościowe.
Badaczka uznała także, że społeczny system ról rodzajowych wynika z tzw. pryzmatów rodzaju, czyli presji społecznych, wśród których wymieniane są:
- polaryzacja rodzaju – męskość i kobiecość, to zupełne przeciwieństwa poprzez przydział praw, obowiązków, zadań, zakresów odpowiedzialności w zależności od płci biologicznej, np. kobieta ma gotować, sprzątać, zajmować się domem i wychowywać dzieci, a mężczyzna – pracować, zarabiać pieniądze, majsterkować w garażu;
- esencjalizm biologiczny – różnice kulturowe między płciami są naturalną konsekwencją różnic na poziomie biologicznym i przez to płciom przypisywane są cechy osobowości w zależności od płci biologicznej, inaczej stereotypy płciowe, np. kobieta jest wrażliwa, troskliwa, uczuciowa, delikatna, a mężczyzna – niezależny, pewny siebie, dominujący, silny, odważny;
- androcentryzm – męskość jest normatywnym punktem odniesienia wobec kobiecości, jest nadrzędna i przez to występuje w społeczeństwie wyższe wartościowanie ról męskich i męskości niż kobiecości, a nawet męskość jest utożsamiana z wartościami ogólnoludzkimi (słowo „człowiek” w języku polskim jest rodzaju męskiego – on, ten człowiek).
Typy ról płciowych wg S. Bem na podst. Psychiatria, 2013:
- Osoby określone seksualnie charakteryzują się cechami psychicznymi zgodnymi z własną płcią biologiczną i zazwyczaj realizują zachowania zgodne z tym, co w danej kulturze uważane jest za męskie lub kobiece. Zmuszone do podejmowania zachowań niezgodnych z kulturowo określoną rolą kobiety lub mężczyzny odczuwają znaczny dyskomfort [24] i starają się tak zmodyfikować własne postępowanie, aby zmniejszyć istniejącą rozbieżność [25]. W skład tej grupy wchodzą tzw. „kobiece” kobiety i „męscy” mężczyźni.
- Osoby androgyniczne to te, które mają w jednakowym, wysokim, stopniu rozwinięte cechy męskie i kobiece. Ich zachowania i koncepcja własnej osoby nie zawierają wyraźnych odwołań do kulturowych kryteriów męskości i kobiecości, wymiar ten nie spełnia także istotnej roli w procesie filtrowania i przetwarzania informacji. Według Bem taki układ cech męskich i kobiecych poszerza repertuar zachowań i umożliwia osobom androgynicznym sprawną adaptację do zmieniających się warunków bez ograniczeń narzucanych przez stereotypy ról płciowych.
- Osoby krzyżowo określone seksualnie także posługują się obowiązującym w danej kulturze schematem płci jako narzędziem filtrowania i przetwarzania informacji, ale charakteryzują się cechami psychicznymi przeciwnymi cechom odpowiadającym ich płci biologicznej. W skład tej grupy wchodzą tzw. „męskie” kobiety i „kobiecy” mężczyźni.
- Osoby nieokreślone seksualnie, które podobnie jak osoby androgyniczne nie włączają schematu płci w koncepcję własnej osoby, ale w odróżnieniu od osób androgynicznych mają w niewielkim stopniu ukształtowane zarówno cechy kobiece jak i męskie. Osoby te charakteryzuje niska samoocena, mniejsza otwartość społeczna, a także mniejsza wrażliwość i opiekuńczość w porównaniu z osobami reprezentującymi pozostałe typy.